Diogenes xứ Apollonia: Người tiên phong trong giải phẫu mạch máu
Nguyễn Huỳnh Đức Thiện
Diogenes xứ Apollonia là một nhà triết học tiền Socrates sống vào thế kỷ thứ 5 trước Công nguyên. Ông được cho là người tiên phong trong việc mô tả hệ thống mạch máu trong cơ thể con người.
Diogenes xứ Apollonia
Theo Diogenes Laertius, một triết gia Hy Lạp của thế kỷ thứ 3 sau CN, Diogenes xứ Apollonia cùng thời với triết gia Anaxagoras. Từ đó, chúng ta có thể suy ra rằng ông sống vào nửa sau của thế kỷ thứ 5 TCN, khoảng từ năm 440 đến 430.
Cũng theo Diogenes Laertius, Diogenes là một nhà triết học tự nhiên, những học giả này chủ yếu quan tâm đến việc giải thích cấu trúc của mọi vật dưới dạng các chất cơ bản cụ thể. Các nhà khoa học này cũng tham gia vào việc khám phá những khía cạnh khác nhau của thế giới vật lý và sinh học, từ vũ trụ học đến thiên văn học, từ khoa học trái đất đến khí hậu học, từ nông nghiệp đến sinh lý học của các sinh vật sống. Những người như vậy đã khởi xướng cái được định nghĩa là truyền thống khoa học phương Tây khi họ thực hiện nỗ lực đầu tiên để giải thích các hiện tượng tự nhiên bằng các nguyên nhân hợp lý.
Diogenes đã cố gắng dung hòa truyền thống triết học cũ với những quan sát thực nghiệm mới. Ông đã viết rất nhiều sách, trong số đó là: On Nature, Against Physicists, Meteorology, và On the Nature of Man.
Giải phẫu mạch máu của Diogenes
Trong cuốn On Nature, Diogenes đã mô tả có hệ thống mạch máu cơ bản ở người. Diogenes đã sử dụng thuật ngữ "Φλεβες" để chỉ cấu trúc mạch máu. Cụm từ này thường được dịch là tĩnh mạch (vein) (Kirk và cộng sự, 1983), hoặc Adeln trong tiếng Đức (Diels và Kranz, 1966) và vene trong tiếng Ý (Giannatoni và cộng sự, 1969). Tuy nhiên, các nhà khoa học Hy Lạp cổ đại không có khái niệm về tĩnh mạch theo nghĩa hiện đại. Chẳng hạn, cả Democritus (DK 68 B 120) và Aristotle (De Vita 26, 480a 11) (Carbone, 2002) đều nói về mạch đập (pulsating veins), rõ ràng là chỉ động mạch. Sự khác biệt giữa tĩnh mạch (Φλεβες) và động mạch ('αρτηριαι) xuất hiện sau đó. Praxagoras xứ Cos (sinh khoảng 340 TCN) được cho là người đầu tiên phân biệt giữa động mạch và tĩnh mạch và nhận ra các chức năng khác nhau của chúng (von Staden, 1989). Do đó, chúng ta sẽ hiểu thuật ngữ "Φλεβες" là "mạch máu", "mạch" hoặc "kênh mạch máu".
Diogenes bắt đầu bài viết của mình bằng câu này: “Mạch máu ở người như sau”. Ông giải thích rằng có “hai mạch, nổi bật và chạy trong bụng dọc theo xương sống, một mạch ở bên phải và một ở bên trái, tương ứng mỗi mạch hướng xuống chân và hướng lên đầu”. Có thể Diogenes đang đề cập đến tĩnh mạch chủ dưới và trên (bên phải) và động mạch chủ (bên trái). Cấu trúc mạch máu này một phần dựa vào việc mổ xẻ động vật, đặc biệt là mổ xẻ cừu và bò. Đáng chú ý, nó giống với một loạt các bức vẽ của Leonardo da Vinci, một trong số đó được minh họa trong Hình 1, được cho là dựa vào việc mổ xác những động vật có vú này (Siraisi, 1990). Theo Diogenes, trên đường đi đến đầu, “những mạch máu này đi gần xương đòn qua cổ họng”. Ở đây, Diogenes có khả năng đề cập tới các tĩnh mạch cảnh trong. “Từ hai kênh mạch lớn này, các mạch máu mở rộng ra khắp cơ thể; từ bên phải là những mạch máu chạy bên phải và từ bên trái là những mạch máu chạy bên trái. Hai mạch máu lớn khác đi đến tim gần xương sống và hai mạch máu khác, chạy cao hơn một chút qua ngực bên dưới nách, hướng về phía bàn tay, mỗi mạch nằm ở một bên của cơ thể. Một cái gọi là mạch lách, cái còn lại gọi là mạch gan”. Câu cuối cùng này dường như không có ý nghĩa gì vì các mạch lách và gan không chạy qua vùng nách. Tuy nhiên, nếu giả sử cái trước là kênh mạch máu chạy dọc theo bên lách (trái) của cơ thể và cái sau là mạch máu hướng về phía gan (phải), chúng ta sẽ thấy mình có một mô tả khá tốt về các mạch máu của chi trên. “Mỗi mạch trong số chúng chia nhỏ ở tận cùng của nó. Một mạch chạy đến ngón tay cái, cái còn lại chạy vào lòng bàn tay. Từ những mạch máu này, những mạch máu khác dẫn ra, mỏng và phân nhánh, hướng đến phần còn lại của bàn tay và các ngón tay”. Mặc dù khá thô sơ, nhưng đây là một mô tả khá đúng về giải phẫu cục bộ.
Hình 1. Trong bức vẽ này của Leonardo da Vinci (khoảng 1506 –1508), bên phải là tĩnh mạch chủ dưới và tĩnh mạch chủ trên, ở bên trái là động mạch chủ xuất hiện như hai mạch lớn chạy qua thân dọc theo xương sống. Sự sắp xếp mạch máu này gợi nhớ đến mô tả của Diogenes xứ Apollonia khoảng 2.000 năm trước (Thư viện Hoàng gia Windsor 19104 v).
Diogenes tiếp tục mô tả khá mơ hồ về các mạch nội tạng và các mạch của chi dưới. "Từ các mạch máu chính (được cho là động mạch chủ xuống và tĩnh mạch chủ dưới) các mạch máu nhỏ hơn phân nhánh; từ bên phải, những mạch hướng đến gan và từ bên trái, những mạch hướng đến lá lách và thận". "Nhiều mạch mỏng tách ra từ các mạch lớn và hướng đến khoang bụng và xương sườn". "Những mạch kéo dài đến chân chia thành hai nhánh ở gốc chi và chạy qua toàn bộ đùi. Phần lớn nhất trong số chúng chạy dọc theo phần sau của đùi; phần còn lại, chạy dọc theo phần giữa của đùi. Sau đó, cả hai kéo dài qua đầu gối hướng đến ống chân và bàn chân, tương tự như những mạch chạy đến tay, chúng đến lòng bàn chân và từ đây kéo dài đến các ngón chân". Mặc dù không hoàn toàn chính xác nhưng mô tả giải phẫu này cho ta một cái nhìn sơ bộ.
Diogenes sau đó tiến hành mô tả các mạch ở cổ và đầu. “Hai mạch kéo dài đến đầu qua cổ họng, lớn ở cổ”. Như đã nói ở trên, có thể đây là tĩnh mạch cảnh trong. "Từ mỗi đầu của chúng, nhiều mạch phân nhánh theo hướng của đầu. Những mạch bắt nguồn từ bên phải tìm đường sang trái và những mạch đến từ bên trái mở rộng sang bên phải. Và cả hai kết thúc gần tai". Đây dường như là một mô tả về đường đi của tĩnh mạch cảnh trong, có nguồn gốc rõ ràng ở vùng mang tai bởi sự hợp lưu của các tĩnh mạch đến từ các phần cùng bên của đầu và cổ. Diogenes tiếp tục với một quan sát thú vị: “Có một mạch khác chạy gần mạch lớn, ở hai bên cổ, nhưng nhỏ hơn một chút và phần lớn các mạch từ đầu đều hội tụ trong đó. Và [hai mạch] này kéo dài vào trong qua cổ họng và từ mỗi mạch [khác] phân nhánh ra, đi dưới xương bả vai theo hướng của bàn tay; và chúng xuất hiện dọc theo các mạch máu lá lách và gan [các mạch máu nách giả định] như một cặp khác, nhỏ hơn một chút.” Có thể ông đang mô tả về động mạch cảnh chung chạy gần tĩnh mạch cảnh trong ở mặt trong của nó, và động mạch cảnh ngoài phân ra nhiều nhánh ở vùng trên của cổ. Câu cuối cùng dường như đề cập đến động mạch dưới đòn và động mạch nách, chạy gần thân tĩnh mạch dưới đòn-nách (đã được mô tả ở trước) và có kích thước nhỏ hơn các tĩnh mạch song song. Diogenes dường như sắp xếp theo cặp các mạch ở nách, với một mạch máu (động mạch) nhỏ hơn mạch kia (tĩnh mạch). Sau đó, ông tiếp tục: “Các kênh mạch máu khác bắt nguồn từ những mạch máu này và đi đến vùng bên dưới vú”. Ở đây, Diogenes có khả năng nói về các mạch bên trong và bên ngoài tuyến vú. Cuối cùng, Diogenes đề cập đến các mạch sinh dục: “Một cặp mạch mỏng manh bắt nguồn từ mỗi [hai mạch lớn] này và chạy qua tủy sống đến tinh hoàn. Một cặp khác kéo dài đến thận chạy dưới da xuyên qua thịt. Chúng kết thúc ở tinh hoàn ở nam giới và tử cung ở phụ nữ. Chúng được gọi là mạch máu sinh tinh”. Ông kết thúc phần mô tả mạch máu của mình bằng một câu bí ẩn: “Các mạch máu đến từ vùng bụng lúc đầu rất rộng, sau đó chúng trở nên hẹp hơn cho đến khi chúng thay đổi từ phải sang trái và từ trái sang phải.” Cấu trúc giải phẫu của hệ thống mạch máu do Diogenes nghĩ ra được minh họa bằng sơ đồ trong Hình 2.
Hình 2. Mô tả hệ thống mạch máu theo Diogenes xứ Apollonia
Góc nhìn của những người cùng thời Diogenes
Trong cuốn Historia Animalium, Aristotle cho chúng ta biết rằng Diogenes quan niệm hệ thống mạch máu là một chuỗi các kênh mạch máu bắt nguồn từ đầu. Mặc dù không đề cập rõ ràng đến khái niệm này, nhưng Syensis và Polybus - hai nhà khoa học cùng thời với Diogenes - cũng đã đưa ra quan điểm tương tự. Điều này cho thấy tầm quan trọng của ông trong việc nghiên cứu và hiểu biết về hệ thống mạch máu trong cơ thể con người. Syensis đã viết rằng: "Các mạch máu chính là những kênh chạy từ mắt, qua lông mày, dọc theo lưng, qua phổi, dưới ngực; một chạy từ phải sang trái, một chạy từ trái sang phải. Cái sau chạy qua gan đến thận và tinh hoàn, cái trước đến lá lách và thận, rồi đến dương vật". Đoạn văn này cũng được đề cập trong chuyên luận của Hippocrates De Natura Ossium.
Polybus là học trò và là con rể của Hippocrates. Ông đã mô tả hệ thống mạch máu của con người bao gồm bốn cặp mạch máu bắt nguồn từ đầu: một phía sau, hai bên và một phía trước (Peck, 1965). Đặc biệt, trong số đó, một trong hai cặp mạch bên được mô tả là đi ngang qua mặt phẳng dọc giữa và kéo dài sang phía đối diện của cơ thể. Dù mô tả của họ về các mạch máu có vẻ khá thô sơ và không phù hợp với kiến trúc của các mạch máu ở con người, nhưng nó vẫn cung cấp một thước đo hữu ích để đánh giá sự đóng góp của Diogenes đối với kiến thức về giải phẫu mạch máu. Mô tả của ông thực sự đã vượt qua tiêu chuẩn vào thời đó và đạt được mức độ gần chính xác. Simplicius đã nhận xét rằng Diogenes thực sự đã cung cấp một "giải phẫu chính xác của các mạch máu" (DK 64 B 6).
Kết luận
Diogenes thực sự đã cung cấp một mô tả rất thú vị và chính xác về hệ thống mạch máu, vượt qua tiêu chuẩn vào thời của ông và được coi là khá chính xác. Chúng ta không biết liệu Diogenes có giống như Empedocles, một bác sĩ, và cũng không biết liệu ông có thực hiện mổ xẻ hay không, đặc biệt là mổ xẻ con người. Tuy vậy, các nhà sử học tin rằng, ngoại trừ Herophilus và Erasistratus ở Ptolemaic Alexandria, không có bác sĩ hay triết gia Hy Lạp nào từng tiến hành mổ xẻ xác chết (von Staden, 1989). Tuy nhiên, mô tả của Diogenes mà chúng tôi đã trình bày ở đây chứng tỏ rằng mối quan tâm của ông đối với giải phẫu mạch máu là rất nghiêm túc, và ông hẳn đã thực hiện một số quan sát cá nhân, không chỉ ở động vật mà có lẽ đôi khi cả ở người. Ông có thể đã kiểm tra những người bị thương, những người, trong những hoàn cảnh khác nhau nhất, có thể đã quan sát anh ta.
Tài liệu tham khảo
- Crivellato E, Mallardi F, Ribatti D. Diogenes of Apollonia: a pioneer in vascular anatomy. Anat Rec B New Anat. 2006 Jul;289(4):116-20. doi: 10.1002/ar.b.20106. PMID: 16865699.