THẾ KỈ THỨ 10 (10th century)

8th century: Cách lấy mũi tên thời Trung cổ

Đặng Quang Thành

 Theo Homer-một nhà nghiên cứu đã viết: “ Một người bác sĩ sẽ được quý trọng và công nhận bởi mọi người khi mà họ có khả năng rút được mũi tên ra và dùng thuốc làm dịu vết thương”. (Iliad XI.514–15)

 Và đối với người La Mã và Hy Lạp cổ đại thì chiến trường là một thực tế gắn liền với họ. Thường dân hay được tuyển vào để phục vụ trong quân đội dù là trở thành lính can hay là đi chinh chiến xa để mở rộng thành phố hoặc là lãnh thổ của hoàng đế. Những mũi tên được sử dụng nhiều trong những trận chiến cổ này bởi vì sự dễ dàng trong việc sản xuất ra một cái mũi tên với chỉ những vật dụng thủ công như là: Xương, thủy tinh, gỗ, đồng và cả sắt. Dành cho những người kể cả có vết thương lẫn trong và ngoài trận chiến thì biết cách rút một tên ra và sơ cứu vết thương là điều quan trọng. Ông Homer nhấn mạnh rằng giá trị của kiến thức y học về lĩnh vực này lớn như nào khi mà ông ấy chỉ ra người bác sĩ mà sở hữu kỹ năng để cắt mũi tên và chữa trị vết thương đó xứng đáng được trao thưởng.

Trong những văn kiện y khoa từ xa xưa có đề nghị chi tiết một số phương pháp phẫu thuật để lấy mũi tên ra khỏi cơ thể người bệnh, thì ngược lại có một số tác giả không theo y học ủng hộ việc sử dụng thuốc để lấy mũi tên ra. Ví dụ như trong cuốn “Natural Histories”, Pliny the Elder(ông Pliny) (AD 23-79) nhấn mạnh rằng cây bạc hà Dittany lâu đời rất hữu dụng trong việc lấy đầu mũi tên, bời vì hỗn hợp từ cây này có khả năng làm rơi đầu mũi tên khi cho vào miệng vết thương. Ông ấy nói thêm rằng khả năng của cây bạc hà dittany lần đầu được khám phá ra bởi các thợ săn khi mà họ quan sát được những mũi tên bị rớt khỏi vết thương của những con hươu ăn phải cây này.

Kỹ sư Philo từ Byzantium thuộc Hy Lạp cổ (280-220 BC) nay thuộc một phần Istanbul đề xuất khả năng của hôn hợp làm từ mật ong và sáp trộn với dầu, mỡ lợn và thi thoảng thêm một số thành phần thuốc khác cũng dùng để điều trị vết thương do mũi tên. Những hợp chất này đóng vai trò như một chất chống đông, chúng có khả năng cầm máu và làm liền vết thương. Hơn thế nữa, mật ong ngày nay được nhận định có chất kháng khuẩn và vì thế nên nó có tác dụng chống nhiễm trùng vết thương do mũi tên.

 Những luận văn y học từ thời Âu cổ thuộc Hồi Giáo bao gồm danh sách những công thức để lấy mũi tên. Phần lớn các công thức dựa theo nguồn dược liệu từ Hy Lạp, những luận văn này được dịch sang tiếng Ả rập bời những dịch giả làm việc tại Baghdad từ thế kỷ thứ 8 đến thế kỷ thứ 10.

Nhưng các tác giả thường hay cho thêm những thông tin về dược liệu được lấy không thuộc về Hy Lạp hoặc từ kinh nghiệm của họ. Trong cuốn sách cầm tay có tên “ Sách cho al-Mansur ( Book for al-Mansur)” của  bác sĩ người Ba tư Abu Bakr al-Razi người mà điều trị cho bệnh nhân ở bệnh viện Ray thuộc Iran và Baghdad, ông đề cập đến một vài “ thuốc chiết tách” có khả năng lấy những cái gai và đầu mũi tên ra khỏi cơ thể. Mỗi thuốc được tạo từ mật ong và hợp chất theo thứ tự là: Muối amoni, nụ cây thủy tiên, rễ cây bơ Reed. Không một cái nào trong những công thức này tồn tại ở Hy Lạp, thế nên al-Razi đã có thể thêm chúng vào dựa trên nơi ông ấy sống.

Đương nhiên, al-Razi có kinh nghiệm trong việc xử lý với vết thương gây bởi mũi tên, trong cuốn sách “ Cuốn sách của những kinh nghiệm” ( Book of Experiences) đã ghi lại khoảng 900 ca mà ông tự mình điều trị hoặc giám sát, một học sinh đã tả lại một ca mà bác sĩ al-Razi xử lý khi mà mũi tên nằm ở vị trí đùi non. Trong ca này, ông không trực tiếp lấy mũi tên ra mà gợi ý người bệnh thực hiện chế độ ăn kiêng khô để giảm thiểu cơn đau. Có khả năng rằng al-Razi không bao giờ tự phát triển những phương pháp này mà ông dựa theo công thức được bắt nguồn từ Hy Lạp hoặc cải biên theo nguồn của Ả Rập.

So sánh với những tác giả Ả Rập khác, Ibn Sina (980-1037) cung cấp một danh sách phức tạp cho công thức thuốc chiết để lấy mũi tên trong cuốn bách khoa nổi tiếng về y học “ Canon of Medicine”. Ông ấy sinh ra nơi hiện nay thuộc Uzbekistan, ông học về dược liệu từ khi còn trẻ và phục vụ như phụ tá cho những thống lĩnh địa phương thời bấy. Ibn Sina biết một số công thức thuốc chiết được chuẩn bị từ thực vật và động vật. Giống như al-Razi, Ibn Sina nhấn mạnh khả năng của thuốc này được làm từ rễ cây bơ Reed và nụ cây thủy tiên nhưng ấy không hướng dẫn người đọc trộn hỗn hợp này với mật ong mà làm từ rễ và nụ nên nghiền và đắp lên miệng vết thương rồi mới cho mật ong vào với vỏ làm từ cây bạch dương và đinh hương.

Ibn Sina cũng gợi ý việc dùng da ếch được cho là có khả năng nhổ răng. Và vì thế khi đặt lên vết thương có mũi tên thì nó sẽ rút gần hết điểm bám của mũi tên. Ông thêm vào công thức đóng vai trò như phần hỗ trợ trong các bước phẫu thuật của ông, nhưng không được cho phép thực hiện khi ông ấy thử chúng trong ca của ông ấy. Như trong thời cổ đại,nếu rủi ro thì phẫu thuật vẫn là phương pháp đáng tin cậy nhất.

Thế kỷ IX Trước Công Nguyên

Thần thoại Pandora

Nguyễn Trí Bảo

Thế kỷ thứ 9 TCN đã cho ra đời hai hệ tư tưởng mới:

- Bệnh tật theo quan niệm triết học

- Những cơ sở đầu tiên của Phẫu thuật thực hành

Lịch sử thế giới thời cổ đại luôn gắn liền với những bước thang nâng bậc, những quá trình tích lũy chất dần dần, nhất là trong thể kỷ IX. 

Địa chất, Sinh thái và Thế giới Hy Lạp cổ đại

Thật dễ hiểu về việc vị trí địa lý, khí hậu và tài nguyên thiên nhiên quyết định đến sự hình thành và phát triển các nền văn minh như thế nào. Lấy ví dụ, trong khi các nhà khảo cổ học không tìm thấy bất kỳ tàn tích cổ đại nào ở Nam Cực thì chính họ đã phát hiện và tìm hiểu một số nền văn minh tập trung ở các con sông và thung lũng sông – người Sumer, người Akkadian, người Babylon và người Ai Cập. Có một  xu hướng dễ nhìn thấy rằng khi đang cố gắng bắt đầu một nền văn minh từ những nguồn lực đơn sơ và nguyên thủy nhất thì điều tốt nhất có thể làm là tập trung khai thác vào các thung lũng sông ấm áp, màu mỡ. Và những trang lịch sử cổ đại, sự thật, đã chỉ ra như vậy. 

Tuy nhiên có một số hạn chế đối với các nền văn minh vùng đồng bằng dựa trên các con sông. Lịch sử của Mesopotamia và Ai Cập cổ đại đầy rẫy những vị vua độc đoán, bán thần thánh, những cuộc chinh phục đẫm máu và nhiều thế hệ công dân bị nghiền nát bởi những làn sóng chinh phục liên tiếp, hoặc bị đánh đập dã man bởi thuế của một chính quyền trung ương tàn độc, bởi lý lẽ rằng khi tất cả mọi người phải sống mòn mỏi hoặc chết khát thì sẽ dễ dàng cai trị và kiểm soát hơn. Song song với đó, người Lưỡng Hà và người Ai Cập phải chịu nhiều sự xâm lược của nước ngoài, chính quyền trung ương và nội chiến, thậm chí cả dịch bệnh và thiếu lương thực. 

Hãy tưởng tượng thử, tổng hợp những thứ trên nhưng thay đổi vị trí địa lý một ít, tăng độ khó cho game thêm một chút, chẳng hạn như một số dãy núi, một số đại dương, một số hòn đảo, một số eo đất phức tạp và làm cho nguồn nước ngọt thật sự khó tìm hơn. Lúc này, chúng ta bước vào Hy Lạp cổ đại.

Hy Lạp cổ đại, nơi sản sinh ra Hesiod và Homer vào khoảng những năm 700 trước Công nguyên, và sau đó tiếp tục sản sinh ra những siêu sao văn học và triết học khác mà chúng ta vẫn đang đọc ngày nay, không phải là một nền văn minh sông nước. Vị trí địa lý của đất nước, ngay từ đầu, đã khuyến khích sự hình thành của các thành bang – các thành bang nằm trong các thung lũng núi màu mỡ, đồng bằng ven biển, đảo, đầu bãi biển và các tuyến đường thương mại trọng điểm. Do vị trí khác nhau, các quốc gia thành phố cổ đại này đã sản xuất nhiều loại hàng hóa - đồ gốm ở đây, lúa mạch ở đó, và len, dầu ô liu, rượu vang, dệt may và bạc, tất cả đều ở các trung tâm khu vực riêng biệt. Các quốc gia thành phố có bản sắc riêng biệt, các giáo phái và thực hành tôn giáo, điểm mạnh và điểm yếu về hậu cần, và nói chung, hợp tác vì lợi ích lớn hơn là mô hình kinh doanh. Khi bạn có nhiều lúa mạch nhưng không có bạc, và những người ở thung lũng bên cạnh có nhiều bạc nhưng không có lúa mạch, đã đến lúc xây dựng một số con đường và trở thành bạn bè. Aegean nhộn nhịp, kỳ diệu mà chúng tôi bắt đầu, với những chiếc thuyền dài, trung tâm thương mại ven biển và cộng đồng đảo, là một tác phẩm đan bằng liễu gai của những nút giao thông như vậy, những nút giao cắt đã làm cho một số công dân trở nên giàu có nhờ thương mại và nhiều công dân khác trở nên giàu có nhờ thẩm thấu văn hóa. Không có gì không tưởng về bất kỳ của nó. Các thành bang đánh nhau và tranh chấp, nô lệ bị bắt, và chỉ một số ít người được chọn mới được phép tham gia đầy đủ vào xã hội. Tuy nhiên, những ngọn núi, rặng núi và dải đại dương giữa các thành phố của Hy Lạp cổ đại đều đóng vai trò như một loại kiểm soát thiệt hại chống lại chủ nghĩa toàn trị, trong nước hoặc nước ngoài, cản trở các thế hệ Sargon, Hammurabis, Thutmoses và Tiglath-Pileser. Khi chúng ta nghĩ về trận chiến nổi tiếng của ba trăm người Sparta chống lại lực lượng Ba Tư tại Thermopylae, chúng ta nên nhớ rằng ở hai bên của lực lượng Spartan nhỏ bé, được cho là siêu phàm, có những tảng đá, vách đá và sườn dốc mọc lên khắp đất liền và các đảo của Hy Lạp – những tảng đá, vách đá và dốc đã cản trở tất cả những kẻ khao khát chinh phục nó, hai nghìn rưỡi năm trước và ngày nay. Hesiod, như chúng ta sẽ thấy ngay sau đây, tỏ ra mâu thuẫn về việc sống ở chân đồi của một vùng nông thôn tù túng ở Hy Lạp. Nhưng điều quan trọng cần nhớ là những chân đồi đó, và đất nước nhiều núi non, khó khăn đó, chỉ là một loại rào cản địa lý đã tạo nên Hy Lạp cổ đại.

Và nguồn gốc cổ đại của Y khoa cũng ra đời từ đó, từ những câu chuyện thần thoại truyền tai nhau.   

Tài liệu tham khảo:

https://kids.britannica.com/students/article/Hesiod/274868

https://monoskop.org/images/a/a3/Hesiod_Theogony_Works_and_Days_trans_West.pdf